Mijn nichtje heette Berivan. Ze is 15 jaar geworden. Ze ging voor het eerst alleen met de bus naar een stad vier uur verder op, om naar haar oudere zus te gaan die daar woonde. Haar zus vertelde later dat Berivan nog uit wilde gaan en dat zij eigenlijk niet wilde. Berivan bleef maar aandringen en toen gaf ze toe. Twee vrienden brachten hen in de auto terug naar het huis van haar zus. Hun auto werd van rechts aangereden door een andere auto, botste tegen een lantaarnpaal en ging verschillende keren over de kop. Ze konden er niets aan doen, het was hun schuld niet. Berivan brak haar nek. Ze heeft nog een paar dagen geleefd, toen begaf haar hart het. Haar zus was zwaar gewond, maar heeft het gered en de twee vrienden ook.
Veel huilen en flauw vallen
Mijn tante belde ons en we zijn meteen in het vliegtuig naar Mersin gegaan. Toen we bij het huis van mijn tante kwamen, zat mijn tante midden op een bank in de kamer, met allemaal vrouwen om zich heen die aan het huilen waren. Het was een vreemde sfeer. Het was op een of andere manier stil, terwijl er ook werd gehuild. Toen mijn tante ons zag, stond ze op, kwam naar ons toe en omhelsde ons. Tussen het huilen door zei ze: ‘Wat komen jullie doen? Het is toch geen bruiloft?’ Zo is mijn tante. Ze zegt wat ze denkt en kan heel direct zijn.
De dag er na, werd in de middag de naam van mijn nichtje omgeroepen na de oproep tot gebed. Je kon door de hele wijk horen ‘de dochter van Hassan is overleden’. Mijn tante zat in een kamer naast het balkon en hoorde het. Ze stond op, ging zichzelf slaan, sloeg met haar handen op de grond, trok aan haar haren en viel daarna flauw. Ze was sterk en we konden haar niet tegen houden. Iedereen is dan in de weer. De een komt met water aan en de ander met eau de cologne en citroenen. Toen ze weer bijkwam begon ze te jammeren en tegen haar overleden kind en ons te praten. Dat ging ongeveer zo: ‘Je had haast om te gaan. Je was zo druk bezig met alles. Je wilde alles in korte tijd doen alsof je wist dat je ging. Je wilde niets missen, niets overslaan. Je was zo’n goed kind. Je bent met moeite op de aarde gekomen en je bent makkelijk weer weggegaan.’ Mijn tante en haar dochter waren boos op God. Ik weet nog dat ze zeiden: ‘Moge de ogen van God blind zijn. Waarom heb je mijn dochter genomen?’ Ze waren radeloos. Andere vrouwen zeggen dan weer om te troosten: ‘Het is het lot, het had zo moeten gaan en heb geduld (sabr).’
Ze vertelden dat mijn nichtje een keer huilend was thuisgekomen en zei dat de wereld zo oneerlijk was. Ze had haar ijsje gegeven aan een jongetje dat op straat aan het bedelen was. Mijn tante zei dan weer: ‘De aarde was jouw plek niet. Je was te goed voor deze aarde.’ Iedereen komt met verhalen. De een vertelt over haar zoon die is gestorven, de ander over haar man. Men is niet bang om over de dood te praten en steunt elkaar juist door die verhalen. Mijn zusje zei nog tegen me: ‘Eigenlijk moest iedereen naar Turkije gaan om daar te rouwen. Binnen twee maanden accepteer je het. Alles gaat daar snel: het begraven, het rouwen en met al die steun en het samen huilen, dagen lang, raak je wel uitgehuild en ga je weer verder met je leven.’
Voortekens
Terwijl Neslihan dit zegt, haalt ze foto’s uit haar tas die ze ons laat zien. Het zijn foto’s van Berivan, van de laatste dag dat ze nog leefde, door haar zusje gemaakt. Neslihan: Wij denken dat ze gevoeld heeft dat ze niet meer terug kwam. Toen ze wegging en de straat uitliep, zwaaide ze totdat ze op de hoek was naar haar vader die haar uitzwaaide. Normaal doet ze dat nooit. Ze heeft ook nog een sms’je gestuurd naar haar moeder waarop stond: ik houd heel veel van je en kijk nu eens naar deze foto. Ik kijk naar een foto waarop Berivan staat. Ze staat daar, in een lange witte bruidsjurk tot op de grond, met een witte sluier om haar hoofd. Een bruid die wacht op haar bruidegom. Als ik zo kijk, heb ik het gevoel dat ze toen al ver weg was, in een andere wereld. Neslihan vertelt dat ze die dag samen met haar zus kleren ging passen in een winkel en dat de verkoper er op aan drong dat ze een gekleurde jurk zou passen, maar Berivan wilde persé de witte jurk aan.
Wit is de kleur voor de dood. Toen Berivan dood was, heeft een tante haar in het rouwcentrum gewassen en kreeg ze een wit doodshemd aan met een groene band om haar hoofd waarop stond: God zij met jou. Twee keer wit in korte tijd.
Afscheid
Ik heb van haar afscheid genomen toen ze in de kist lag. Eigenlijk vond ik dat een heel bijzonder moment. Ik ging als eerste naar binnen. Mijn hart bonkte en ik dacht: kan ik dit wel aan. Toen ik haar zag, dacht ik: oh, ze slaapt en daarna werd ik rustig. Mijn tante gaf haar een kus op haar voorhoofd en viel flauw. Mijn zusje heeft haar aangeraakt en zei later tegen me: ‘Ze voelde ijskoud aan.’
Mijn tante zegt dat ze wil verhuizen omdat ze haar dochter overal in huis ziet. Maar ze zegt ook weer: dan verkoop ik het huis wel aan een bekende zodat ik er af en toe nog naar toe kan gaan. Haar zusje heeft geen afscheid van Berivan kunnen nemen, omdat ze nog in het ziekenhuis lag. Ik heb een filmpje gemaakt zodat ze daar nog naar kan kijken als ze dat wil.
De kleren van Berivan zijn via de moskee aan arme mensen gegeven. Ik heb nog een haarband van haar en een armband als herinnering.
Het graf omringd door een hart van keien
Ik heb veel bewondering voor mijn oom. Hij hield zich op de achtergrond, bracht zijn vrouw eten en drinken en aaide haar af en toe over haar hoofd. Hij huilde toen zijn dochter in het graf werd gelegd. De grafplaats was door een neef gekocht, maar de plek bleek iets te klein te zijn voor de kist. Ze hebben Berivan toen uit de kist gehaald en in het graf gelegd. Neslihan laat ons foto’s zien van het graf. Om het graf is een hartje gelegd van keien en het graf zelf is gesloten door een grote steen, waarop door de dichtstbijzijnde familie nog een handvol zand is gestrooid. Een imam heeft na het sluiten van het graf teksten voorgelezen uit de Koran. We begrepen die teksten niet. Het is in het Arabisch, voor ons is het een ritueel dat erbij hoort. Maar, we zijn niet zo gelovig hoor.
Je hebt mij sterker gemaakt
Ik heb geleerd niet meer boos te worden om kleine dingen. Als mijn auto niet start, denk ik niet meer: waarom moet mij dat overkomen. Er zijn veel ergere dingen. Ik maak me niet meer zo druk.
Ik heb tegen Berivan gezegd: ‘Ik vind het heel erg dat je bent overleden, maar je hebt mij sterker gemaakt en daar wil ik je voor bedanken.’
Een jaar later…
Neslihan belt me en vertelt dat ze op de sterfdag van haar nichtje een baan heeft gekregen. Neslihan: ‘Die dag dat ik naar het sollicitatatiegesprek moest, kuste ik haar foto en het leek alsof ze naar me knipoogde en wilde zeggen: ‘Het komt wel goed.’ Tijdens het sollicitatiegesprek wat ik in het Engels moest voeren, was ik absoluut niet gespannen. Ik had er vertrouwen in dat het goed zou komen. En, ik werd uit drie anderen gekozen, omdat ze me enthousiast vonden, ook al had ik geen ervaring. Diezelfde dag belde ik mijn tante in Turkije. Ze vertelde dat leerlingen en een docent van school haar hadden bezocht om te laten weten dat ze Berivan en mijn tante niet vergeten waren. Zo bijzonder was ze.