‘De dood is mijn trouwste vriend. Alleen de dood kan je vertrouwen. Voor mij betekent de dood het einde van een voorproef op aarde.’
Famile, als je aan de dood denkt, wat komt er dan bij je op?
Voor mij is de dood mijn trouwste vriend. Alleen de dood kan je vertrouwen. Voor mij betekent de dood een einde van een voorproef op de aardse wereld. Ik weet niet wat er na de dood komt, maar volgens de islam is er een hemel en een hel, zoals in andere geloven. Ook weet ik niet of reïncarnatie bestaat. Pas als ik dood ben, weet ik dat. Ik vind het frustrerend dat ik het dan niet kan doorgeven. Ik weet nog dat een leraar Nederlands op school vertelde dat dood-gaan het einde was, dat je dan niets meer ziet, niets meer bent. Het is als een zwarte vlek.
Dat geloof ik niet. In mijn geloof ben je verantwoordelijk voor je daden in deze wereld. Er wordt gezegd dat je na je dood verantwoording moet afleggen over je daden. Je moet boeten voor het slechte dat je hebt gedaan. Maar na het uitzitten van je straf kom je in de hemel. Voor mij betekent dood gaan het begin van een nieuwe ontwikkeling. Ik ben niet bang voor de dood. Meestal zijn mensen bang als ze geloven in hemel of hel. Mensen in mijn omgeving zijn vaak wel bang voor de dood. Ik niet. Ik zou ook nooit in leven willen worden gehouden als een plantje.
Hoe denk je over je eigen dood?
Op jonge leeftijd heb ik mijn testament al laten opstellen. Van het eerste geld van mijn studiefinanciering heb ik een uitvaartverzekering gekocht. Ik heb mijn doodsgewaad gekocht in Mekka, tijdens mijn eerste bezoek daar. Als ik sterf, wil ik begraven worden in Nederland. Omdat de rest van mijn familie in Nederland woont, wil ik in Nederland worden begraven. Ik heb niemand in Turkije die aan me zou denken. Als je in Nederland woont en iemand in Turkije begraven wordt, kan je nog een tijd hoop koesteren, denken ‘het was een droom’, hij zal nog terugkomen. In Nederland kan je het graf weer beter verzorgen en bij het graf bidden. Als ik dood ga, wil ik dat mijn kleren naar de minder bedeelden gaan en dat mijn boeken aan de bibliotheek worden gegeven.
Wat versta je onder rouwen?
Onder rouw versta ik het proces van afstand nemen van iemand die je al of niet lief hebt. Dat kan zijn door overlijden, maar ook door een scheiding.
Ook het verlaten van je dorp of het afscheid nemen van een fase in je leven is een vorm van rouw. Ik zou in plaats van rouw, liever spreken over ‘afscheid nemen’.
Kun je iets meer vertellen over de invloed van de cultuur bij het overlijden van een ouder of een andere dierbare?
Ik denk dat voor veel Turkse kinderen verwerken van het verlies moeilijk is, omdat er meestal niet gepraat wordt over de overledene.
Men denkt vaak ‘laten we hun wonden niet openhalen’. Kinderen van wie een van de ouders is overleden worden vaak ‘zielig’ gevonden. Men heeft medelijden met hen. Ik ken een man die zelfmoord heeft gepleegd. Bij elk islamitisch feestgeven Turkse buren zijn kinderen snoep, geld of kleding. Dat gebeurt bij de ramadan, het offerfeest en andere feestdagen.
Als iemand geen vader of moeder heeft of minder bedeeld is, geven we vaak geld aan hen (zakat of sadaqa). Door het doen van goede daden bereiden we ons voor op het hiernamaals.Het gevolg van het geven van geld aan anderen is trouwens wel een afhankelijkheid. Je bevestigt hierdoor ook je hogere positie. Degene die geld krijgt, kan vaak ook geen kritiek op je geven.
Mijn vader geeft veel geld aan familieleden van wie een van de ouders is overleden. Wij Turken hebben meer een groepscultuur dan Nederlanders. We moeten elkaar helpen en steunen. Nederlanders zijn individualistischer. Bij Nederlanders is de onderlinge afstand groter. Als bij ons iemand overlijdt, gaat iedereen die de familie kent op bezoek. Doordat de onderlinge afstand kleiner is, is er ook meer kans op sociale controle. Een vriendin van me heeft haar vader verloren. Ze vertelde me dat ze opeens als individu werd behandeld. Daarvoor maakte ze deel uit van een groep, haar gezin. Nu was ze opeens ‘Fatima, zonder vader’.
Wat zou jij doen als een van jouw ouders overlijdt?
Dat weet ik eigenlijk niet. Ik denk dat ik gedichten zou schrijven om mijn verdriet onder woorden te brengen. Als ik veel geld had, zou ik het uitdelen aan mensen om hen uit de Koran te laten lezen, zodat de reis van mijn ouders vergemakkelijkt wordt, omdat ze zegeningen krijgen. Ik zou ook zelf de Koran lezen en bidden. Misschien dat ik daardoor gesteund en getroost zou worden. Ik zou offeringen geven en een mooi graf laten maken, zodat bekend is waar ze liggen. Ik zou ook veel bronnen laten graven. In onze streek is het nogal droog. Als er een bron is en mensen drinken, zullen ze zeggen: ‘Goddank, dit is de bron van…. Moge God haar zegenen’. Er gaan dan weer zegeningen naar haar.
Heb je adviezen voor ouders hoe ze hun kinderen kunnen begeleiden bij hun verlies?
Als ouder zou ik mijn kind voorbereiden op de dood. Ouders denken vaak: Ik bescherm mijn kind, door het niet te vertellen. Kinderen worden daardoor nog onzekerder. Soms wordt er tussen ouders en kinderen wel gepraat over overlijden. Mijn ouders praten met me over hun wensen bij hun dood. Ik ben de oudste, ben gelovig en kan dingen regelen. De meeste ouders die ik ken, praten er niet met hun kinderen over. Ouders zouden hun kinderen de mogelijkheid moeten geven afscheid te nemen van de overledene. Ook al is het in Turkije of Marokko, een kind moet het weten en zien, anders gelooft hij het niet.
Ouders kunnen hun kinderen vertellen dat ze vergiffenis kunnen vragen. Dat je altijd vergeving kunt vragen, omdat de overledene je nog kan horen, ook al is hij begraven. De omgeving moet mensen die rouwen ook even alleen kunnen laten, omdat men soms ook even alleen wil zijn of onder elkaar.
Bij ons is er altijd wel een familielid die logeert of zijn er overdag mensen.
Vaak is er sprake van een dubbel rouwproces. Als het rouwen in Turkije of Marokko is afgesloten, begint het rouwen en de condoleances weer in Nederland. Er bestaat een groot risico dat het gezin uit elkaar valt na een overlijden van een ouder, omdat er vaak niet met elkaar wordt gepraat en kinderen en jongeren zich daardoor niet gesteund voelen door hun ouders. ‘Als zij niet naar mij luisteren, luister ik ook niet meer naar hen’, wordt vaak gedacht.
Het is juist in deze periode van belang elkaar te steunen, bij te staan en naar elkaar te luisteren.